مطالب کمک درسی پودمان ۹ پرورش و نگه داری گیاهان
قطعه بندی مزرعه سبزی و صیفی
تقسیم بندی زمین زراعی به قطعات کوچک تر، برای سهولت انجام عملیات و دسترسی به تمام سطح مزرعه را قطعه بندی گویند. شکل و ابعاد قطعات زمین سبزی کاری ممکن است متفاوت باشد. در تعیین ابعاد و شکل قطعات کشت مزرعۀ سبزی عواملی دخالت دارند که بایستی برای رسیدن به اهداف مورد نظر آنها را مد نظر قرار داد.
سبزي و صیفي ها داراي تنوع زیادي هستند و شیوه کشت آنها نیز متنوع مي باشد. لازم است باتوجه به نوع سبزي و صیفي های مورد کاشت سبزي و صیفي به قسمت ها و شکل هاي مختلف قطعه بندي شوند تا بستر مناسب فراهم گردد. بنابراین قطعه بندي مزرعه بستگی به شیب زمین و نوع سبزي و صیفي و سیستم آبیاري و عمق کاشت، در زمین اصلی دارد. بذر انواع سبزی ها برای جوانه زنی به عمق کاشت حساسیت دارند. که بسته به نوع و رقم سبزی متفاوت است.
عوامل مؤثر بر عملیات قطعه بندی زمین را کلاً می توان به چهار گروه تقسیم نمود که عبارت اند از:
1 -زمین 2 -روش آبیاری 3 - درجۀ مکانیزاسیون 4 -دسترسی ها
1- زمین:یکی از عوامل مؤثر بر اندازه و شکل قطعات سبزی کاری، شکل زمین و وسعت آن است. بدیهی است قطعات باید طوری طراحی شوند که در نهایت مجموع جوي و پشته در زمین سبزی کاری جای گرفته و با شکل کل زمین متناسب باشند.
اندازه یا وسعت مزرعه در انتخاب اندازۀ قطعه نقش تعیین کننده ای دارد. در سبزی کاری و صیفي کاري خیلی کوچک، تمام مزرعه می تواند یک قطعه باشد و یا حتی می توان در داخل یک یا چند جعبۀ چوبی عملیات کاشت انجام شود.اما در سبزي و صیفي کاری بزرگ رسم بر این است که مزرعه را به خاطر سهولت در تقسیم بندي بذر،پخش آسان تر کود، استفاده از ابزار و ادوات به قطعاتی یک اندازه و یک شکل قسمت بندی کنند.
با این کار انتقال یکسان آب به هر قطعه آسانتر صورت می گیرد. شیب زمین عامل دیگری است که بر شکل و اندازۀ قطعات تأثیر می گذارد. وقتی زمین مسطح است تا آنجا که مقدار جریان آب و نوع خاک اجازه دهد، می توان قطعات را بزرگ تر ساخت.
زمین های شیب دار، که البته شیب بسیار تندی نداشته باشند، برای سبزی کاری مناسب هستند. شیب زیاد باعث کوچک شدن ابعاد قطعات می شود؛ زیرا اختلاف ارتفاع دو طرف کناری و یا ابتدا و انتهای قطعه نباید از حد معینی بیشتر باشد؛ بنابراین هرچه شیب کمتر باشد ابعاد قطعه را بزرگ تر می گیرند.
ابتدا باید با تبعیت از خطوط تراز نسبت به ایجاد تراس یا سکوهای مسطح در دور دامنه یا تپه اقدام نمود؛ طوری که هر یک از سطوح یا پله های مزبور شیب کم و مناسبی را داشته و از انتقال سریع آب به انتهای شیب که باعث عدم نفوذ کافی آب در زمین و نیز شسته شدن خاک می شود، جلوگیری گردد. میزان شیب را در قطعات زمین حدود 2 تا 3 درهزار و حداکثر 5 درهزار در نظر می گیرند تا آب به طور یکنواخت از ابتدا تا انتهای قطعات توزیع گردد.
در بعضی از طرح ها زمین ناهموار را صاف می کنند و به شکل یک دشت وسیع و مسطح در می آورند تا در آن قطعاتی مستطیل شکل بسازند. به طور کلی شکل قطعه تابع شیب زمین است. وقتی زمین هموار است یا شیب یکنواختی دارد، قطعات را می توان مستطیل شکل ساخت. اگر آنها مستطیل شکل باشند کار ایجاد کانال، زه کش و جادۀ اطراف مزرعه برای تردد ماشین ها در مزرعه آسانتر صورت می گیرد.
اگر شیب زمین 3 در هزار، یعنی حداکثر قابل قبول برای روش آبیاری کرتی و برای کشت های بزرگ باشد، فرم مستطیلی ترجیح دارد. قطعات مستطیل شکل معمولاً طویل و باریک هستند و عرض آنها در امتداد کانال قرار دارد. با این کار تعداد کانال های مزرعه کاهش می یابد و در نتیجه هزینه های دستمزد کارگر و نگهداری نیز کم می شود، از طرفی راهیابی وسائط نقلیه به مزرعه نیز ساده تر صورت می گیرد. در بعضی کشت ها امکان آبیاری کرتی از دو طرف کانال نیز وجود دارد که با این کار از تعداد کانال ها کاسته می شود.
از جمله ویژگی های دیگر زمین، نوع خاک است. در زمین های سبک یا شنی ظرفیت نگهداری آب کمتر بوده و حرکت آب در سطح کندتر انجام می گیرد. این بدان معنا است که بایستی قطعات کوچک باشند تا آب سریعاً توزیع شود، حتی زمانی که مقدار جریان آب زیاد است، در مقابل در خاک های رسی ظرفیت نگهداری آب بیشتر بوده؛ ولی حرکت آب در سطح سریع تر صورت می گیرد. وقتی خاک رسی باشد آب به کندی در آن نفوذ می کند و توزیع آب روی سطح خاک زمان بیشتری لازم دارد؛ پس قطعات می توانند بزرگ باشند. برای ایجاد عمق نفوذ بیشتر نیز می توان انداز ۀ قطعه را افزایش داد. به منظور افزایش عمق نفوذ آب لازم است زمان تماس طولانی باشد، اگر اندازۀ قطعه زیاد باشد زمان بیشتری برای توزیع آب روی سطح خاک لازم است و عمق نفوذ بیشتر خواهد شد. شوری خاک نیز در این مورد حائز اهمیت است. اصولاً در خاک های شور و با نفوذپذیری خیلی زیاد باید قطعات کوچک تر باشند.
2 - آب و آبیاری:مقدار آب موجود برای آبیاری در تعیین مشخصات قطعات کشت مؤثر می باشد. هرچه مقدار آب ورودی به قطعه یعنی حجم جریان آبی که در واحد زمان از یک مقطع عبور می کند بیشتر باشد، ابعاد قطعه را می توان بزرگ تر گرفت. اگر در منطقه سیلاب های زیاد و منظم وجود داشته باشد، می توان قطعات بزرگ مرزبندی شده ای را ایجاد نمود.
روش آبیاری عامل دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال در روش های آبیاری قطره ای و بارانی می توان ابعاد قطعات را بیشتر گرفت؛ زیرا که ناهموار و شیب دار بودن زمین تأثیر چندانی بر میزان مصرف آب ندارد و فقط یک تنظیم کلی شیب زمین کافی است؛ اما در آبیاری کرتی و نشتی یا جوی و پشته ای چنانچه شیب زمین هم زیاد باشد، این کار امکان پذیر نخواهد بود؛ زیرا نفوذ آب در تمام سطح قطعه به طور یکنواخت صورت نمی گیرد و موجب اتلاف آب می گردد. در روش کشت دیم طبیعتاً این مشکل چندان حائز اهمیت نخواهد بود. به عنوان یک قاعدۀ کلی می توان گفت: مدت زمانی که لازم است آب از ابتدا تا انتهای زمین برسد، نباید بیشتر از یک چهارم زمان کل آبیاری باشد. بنابراین درصورت بیشتر بودن این زمان، باید طول قطعه را کمتر در نظر گرفت.
3 - درجۀ مکانیزاسیون:در بسیاری از کشورها سبزي و صیفي کاری در سطح کوچک انجام مي گیرد (اغلب بین یک تا دو هکتار یا کمتر). در این سبزي و صیفي کاري غالباً در یک زمان انواع محصولات کاشته می شود و تمام مراحل شخم، کاشت و برداشت محصول با دست انجام می شود. برای این نوع زراعت اغلب از قطعات کوچک استفاده می کنند. قطعات کوچک به سادگی با دست هموار می شوند. در این موارد کشاورز پس از قسمت بندی مزرعه کوچک، خود، در آن زراعت می کند و برای آبیاری آن تنها به مقدار کمی آب نیاز دارد.
در مزراع بزرگ که درجۀ مکانیزاسیون بالاست؛ یعنی در آن اکثر عملیات کشاورزی با ماشین انجام می گیرد، کانالها و پشته های خاکی اطراف قطعات مانع حرکت ماشین ها هستند. در این موارد لازم است قطعات آن قدر بزرگ باشند که ماشین بتواند به سادگی دور بزند و طول قطعات نیز بایستی به حدی باشد که دفعات دورزدن ماشین زیاد نشود. عرض قطعه نیز بایستی چند برابر این مقدار باشد. عرض قطعات باید مضرب صحیحی از تیغۀ جلوی ماشین های برداشت باشد تا در امر برداشت محصول مشکلی ایجاد نشود.
اندازۀ ماشین نیز از عوامل تأثیرگذار در تعیین اندازۀ قطعات می باشد. در صورت استفاده از ماشین های بزرگ باید برای سهولت حرکت ماشین مساحت قطعات نیز زیادتر باشد. گاهی اندازۀ قطعه تابع نوع محصول است. برای مثال از یک قطعۀ کوچک می توان برای آبیاری تک درختان یک باغ یا یک قطعه زمین کوچک مخصوص سبزی کاری استفاده کرد.
4 - دسترسی ها:قطعه بندی زمین باید طوری انجام گیرد که بسته به وسعت مزرعه دسترسی آسان به تأسیسات و امکانات مختلف بیرونی و داخلی موجود نظیر جادۀ ارتباطی با بیرون از مزرعه و نیز قطعات داخل مزرعه به یکدیگر، تأسیسات آبیاری، شاسی، انبار، استخر ذخیرۀ آب، موتورخانه، دفترکار، ساختمان های سایر بخش ها و غیره مقدور باشد. باید رفت و آمد وسائط نقلیه و ماشین های کشاورزی مورد نیاز در مزرعه به راحتی امکان پذیر گردد.
محصولات سبزی و جالیزی از قبیل تره، شبت، شنبلیله، تربچه، ریحان، جعفری، گشنیز، لوبیا سبز، خیار، خربزه، کدو، هندوانه، طالبی و غیره را مستقیماً در محل اصلی می کارند. البته بعضي از این محصولات را مي توان به صورت گلداني پیش رس نمود خزانه ممکن است در شاسی، گلخانه یا در سطح زمین ایجاد گردد و در صورتی که در سطح زمین باشد باید از کف زمین حدود 20 سانتی متر بالاتر گرفته شود. عرض خزانه معمولاً 1 تا 1/5 متر بوده و طول آن بسته به وسعت سبزی کاری یا صیفي کاري در نظر گرفته می شود.
چنانچه علاقه به نشا زود رس وجود داشته باشد می توان نشاها را در شاسی یا گلخانه ها به عمل آورد. بعضی از سبزی کاران یا صیفي کاران در زیر نایلون ها خزانه ها را ایجاد مي کنند که این کار نیز مناسب و با صرفه است.
كرت بندی مکانیزه
با انجام صحیح و به موقع آماده سازي زمین، سطح خاک فاقد بقایای گیاهی می شود. و لایه سخت در منطقه ای که ریشه می تواند در آن نفوذ کند وجود ندارد . آب به راحتی به داخل خاک نفوذ مي کند تا در شرایط بارندگی زیاد و یا آبیاری ایجاد شرایط بی هوازی نکند.
ذخایر رطوبتی خاک تا حد امکان قسمتی از نیاز آبی را برای جوانه زنی ، سبز کردن و رشد گیاه تأمین مي کند به عبارت دیگر، بذر باید به طور مستقیم روی سطح زمیني که مرطوب و محکم باشد قرار گیرد و با یک لایه خاک نرم که آن را از تبخیر حفظ کند پوشیده شود. تا حد امکان بستر بذر باید نرم و یکنواخت باشد و تا زمان کاشت فاقد سله باشد. بهبود خصوصیات فیزیکی خاک از جمله افزایش ماده آلی خاک توصیه می گردد.
بذر اولین عامل مهم در افزایش استقرار بوته در مزرعه است. استفاده از بذرهای اصلاح شده با کیفیت مطلوب از نظر جوانه زنی و استقرار باعث خواهد شد که تعداد گیاه مورد نیاز در سطح مزرعه به وجود آید.
از دیگر مسائل مهم در استقرار مناسب بوته در مزرعه ، استفاده از نقشه کاشت مناسب است. نقشه کاشت مناسب و ایده آل، نقشه اي است که رفت و آمد کشاورز و تردد ماشین آلات و آبیاری در مرحله داشت ، از نقطه نظر فني در نظر گرفته شود ، همچنین باید همواره فاصله خطوط کاشت بیشتر از فاصله بوته بر روی خط در نظر گرفته شود. در صورت استفاده از روش آبیاری سطحی برای سبز شدن بذر، معمولاً از دو نوبت آبیاری استفاده می شود. با توجه به به هم خوردگی ساختمان خاک در هنگام آماده سازی زمین ، مقدار مصرف آب در خاک بسیار بیشتر از آبیاری بعدی است. مشکل مکانیزه کردن کشت سبزي و صیفي ها همچنان حل نشده باقی مانده است و بعضی از عملیات به صورت دستی و سنتی یا به صورت نیمه مکانیزه انجام می شود. لیکن یکی از مشکلات اساسی در کشت سبزي و صیفي ها برداشت آن است.
دستگاه های مختلفی وجود دارد که هر کدام به دلایل مختلف به منظور عملیات برداشت سازگار نبوده اند. از جمله اینکه این ادوات برای اراضی وسیع طراحی شده اند. قیمت تمام شده آنها بالاست و تعدادی از آنها از کیفیت پایینی برخوردار است. تعدادی از کشاورزان از دستگاه های نیمه اتوماتیک برای برداشت استفاده می کنند که این به نوبۀ خود باعث بالا رفتن مصرف انرژی و هزینه ها می شود.
افزایش عملکرد در واحد سطح جز با مدیریت صحیح امکان پذیر نخواهد شد. در سیستم های زراعی که روش آبیاری آن منجر به انباشت رطوبت زیاد در خاک می شود مانند روش غرقابی بیماری های ویروسی دارای ناقل قارچ خاکزی گسترش می یابند که یکی از مشکلات تولید است.