مطالب کمکی جهت تدریس پودمان پایش رشد و تکامل کودک کاروفناوری نهم
ایمن سازی و واکسیناسیون کودک
از سال ها پيش دانشمندان متوجه شده بودند که وقتى افراد به بيمارى هايى نظير آبله يا سرخک و غيره مبتلا شوند چنانچه از بيمارى جان سالم بدر ببرند ديگر تا آخر عمر به آن بيمارى دچار نخواهند شد. اين حالت که به آن مصونيت يا ايمنى مى گويند سال ها فکر انديشمندان را به خود مشغولساخته بود. بزرگمردانى چون ادوارد جنر و لوئى پاستور از پيشگامان اين تفکر بوده اند. ادوارد جنر کشف کرد که شيردوشانى که در نتيجه تماس با گاوهاى مبتلا به آبله، به آبلهٔ گاوى مبتلا شده اند ديگر به آبله انسانى مبتلا نمى شوند. اين کشف و پيشرفت هاى پس از آن در علم پزشکى و پيشگيرى از منجر به پديد آمدن برنامه هاى ايمن سازى و واکسيناسيون بيمارى ها گرديد.
واکسن چیست؟ واکسن، میکروب یا ویروس ضعیف یا کشته شده و یا سم ضعیف شدهٔ میکروب و یا قسمتی از جسم عامل بیماری زا است.
واکسیناسیون چیست؟ وارد کردن ویروس یا میکروب ضعیف یا کشته شده و یا سم ضعیف شده به بدن را به طریق مناسب واکسیناسیون می گویند. این عمل سبب بیماری فرد نمی شود ولی باعث می گردد تا سیستم دفاعی بدن با شناخت عامل بوجود آورنده بیماری علیه آن موادی بسازد که به آنها پادتن می گویند. حال، در صورت ورود میکروب یا عامل بیماری زا به بدن فرد، وی می تواند با استفاده از این پادتن ها به مقابله با بیماری بپردازد. ایمنی که به این طریق به دست می آید را ایمنی فعال می گویند.
اهمیت واکسیناسیون
تا قبل از انجام برنامه های واکسیناسیون، سالانه میلیون ها کودک در اثر ابتلا به بیماری های قابل پیشگیری جان خود را از دست می دادند و یا دچار معلولیت هایی نظیر فلج، کوری و عقب افتادگی ذهنی می گردیدند. امروزه نیز علیرغم کوششهای بین المللی در اجرای این برنامه و افزایش پوشش واکسیناسیون، برنامه هنوز به سطح کاملاً مطلوب نرسیده است و پوشش واکسیناسیون در بعضی از کشورهای درحال توسعه نزدیک به دو سوم است؛ با این حال این میزان از پوشش برنامهٔ واکسیناسیون سبب شده است که از مرگ و میر دو میلیون کودک به علت سرخک، سیاه سرفه و کزاز نوزادان جلوگیری به عمل آید امّا متأسفانه هنوز در کشورهای جهان سوم هر ساله بیش از 3 میلیون کودک به علت عدم دریافت واکسن های ضروری تلف می شوند.
برنامهٔ ایمن سازی، یکی از مؤثرترین سلاح های مبارزه و پیشگیری از بیماری ها است و انجام واکسیناسیون به موقع یکی از اجزای مهم مراقبت های بهداشت خانواده می باشد. به همین دلیل، لازم است تا کودکیاران عزیز ضرورت و اهمیت واکسیناسیون را درک کرده و پدران و مادران را تشویق نمایند کودکان خود را در وقت مقرر واکسینه کنند. برنامهٔ گسترش ایمن سازی که اصطلاحا EPI نامیده می شود، مبارزه با بیماری های سرخک، سیاه سرفه، سل، فلج اطفال دیفتری و کزاز را در سرلوحه کار خود قرار داده است.
از سال 1383 به بعد به علت افزایش پوشش شش بیماری فوق الذکر و رسیدن آن به میزان بالای 98 درصد و نیز با توجه به وضعیت اپیدمیولوژیک بیماری ها در کشور واکسن های سرخجه و اوریون به مجموعهٔ واکسن های توصیه شده از طرف کمیته کشوری واکسیناسیون اضافه شده است. واکسن MMR که ترکیبی از سه واکسن سرخک، اوریون و سرخجه است به جای واکسن سرخک در یک سالگی و 18 ماهگی تجویز می شود.
برای درک بهتر اهمیت و ضرورت واکسیناسیون خصوصیات بیماری های قابل پیشگیری با واکسن که دربرنامه واکسیناسیون کشوری وجود دارد به طور خلاصه ذکر می شود.
سرخک : یک بیماری حاد ویروسی است که با بثورات پوستی، تب و سرفه مشخص می شود و یکی از شایع ترین بیماری های دوران کودکی است که تقریباً صددرصد بچه های واکسینه نشده قبل از دو سالگی به آن مبتلا می شوند.
سرخک عوارض گوناگونی دارد که مهمترین آنها پنومونی (سینه پهلو )، کوری و کری است. این عوارض در کودکانی که دچار سوء تغذیه هستند به مراتب بیشتر و شدیدتر بروز می کند. میزان تلفات سرخک در کشورهای در حال توسعه 2% است که در صورت وجود سوِء تغذیه این میزان به بیش از 10 درصد می رسد. سرخک در میان این بیماری ها، بیشترین میزان مرگ و میر را دارد.
اوریون : بیماری ویروسی حادی است که بیشتر در سنین مدرسه شایع است. دوره نهفتگی آن 2 تا 3 روز است انتقال از راه تماس مستقیم عطسه و سرفه است. بیماری با تب، سردرد، تورم غدد بزاقی و بناگوشی و یا زیرزبانی فکی شروع می شود. درد و تورم غدد بزاقی در عرض چند روز کاهش می یابد. عوارض اوریون شامل تورم بیضه، تخمدان، لوزالمعده و انسفالیت (ورم مغزی) است که غالباً در هفتهٔ دوم بیماری اتفاق می افتد.
سرخجه : یک بیماری خفیف ویروسی است که در کودکان شایع می باشد. دوره نهفتگی بیماری 21 تا 14 روز است. علایم بیماری عبارت است از تب خفیف و عطسه و آبریزش بینی در شروع و سپس دانه های ریز صورتی متمایل به قرمز پراکنده در گونه و اندام ها و تنه ظاهر می شود که بعد از 3 تا 2 روز برطرف می شود. گره های لنفاوی در پس گردن بزرگ شده و ممکن است تا 3 هفته باقی بمانند. سرخجه در کودکان و زنان حامله بسیار خفیف است امّا اهمیت سرخجه به دلیل ایجاد بیماری سرخجهٔ مادرزادی است. زنان حامله اگر مصون نباشند در صورت ابتلا ممکن است جنین آنها سقط شده و یا در صورت زنده به دنیا آمدن دچار عوارض متعددی مانند کری، کوری، بزرگی کبد و طحال، بیماری مادرزادی قلبی و کند ذهنی گردند.
سیاه سرفه : بیماری حادّ دستگاه تنفسی است که عامل آن نوعی باکتری است. این بیماری مانند سرخک مسری است و بسیار شایع است. سرفه های خاص این بیماری خیلی راحت قابل تشخیص هستند و در حدود یک تا دو ماه ادامه دارند. این بیماری برای کودکان، خصوصاً اطفال زیر 6 ماه بسیار خطرناک و کشنده است. عوارض مهم این بیماری شامل پنومونی و عوارض عصبی است. این بیماری 10 % از مبتلایان را می کشد و کسانی هم که بهبود پیدا می کنند به علت ضعف دوران نقاهت، در معرض حمله بیماری های عفونی دیگر قرار می گیرند.
دیفتری و کزاز : در کل، اگرچه چندان شایع نیستند امّا میزان کشندگی آنها حتی با وجود درمان بسیار بالاست. درمانشان مشکل و پرهزینه است.
دیفتری : میکروب دیفتری غالباً در گلو و بینی جایگزین می شود و به طور معمول، انتشار بیماری از طریق مستقیم و به وسیلهٔ ترشّحات گلو، بینی و پوست انجام می شود. این میکروب در حلق تکثیر می شود و با ایجاد غشای کاذب و ضایعات موضعی در حلق با ترشحّ سم که به وسیلهٔ خون در تمام بدن منتشر می شود سبب مسمومیت و خفگی می گردد. این سم با تأثیر روی اعصاب و کلیه ها و دیگر ارگان های بدن سبب مرگ فرد مبتلا می شود. دیفتری درگذشته یکی از علل اصلی مرگ و میر کودکان به شمار می رفته است ولی امروزه با وجود اینکه شیوع کمتری دارد به علت کشندگی بالای آن واکسیناسیون علیه آن اهمیت فوق العاده دارد.
کزاز : یک بیماری عفونی است ولی از طریق مستقیم یعنی فرد به فرد منتقل نمی شود. یعنی تماس با فرد بیمار بی خطر است. میکروب آن همه جا به ویژه در خاک یافت می شود. این میکروب می تواند از راه زخم آلوده به بدن وارد شود و پس از تکثیر، شروع به ترشح زهری کند که یکی از کشنده ترین زهرهای شناخته شده است. سم این میکروب، روی دستگاه عصبی اثر کرده، باعث پیدایش انقباضات دردناک عضلانی و اسپاسم های عمومی می شود. در صورتی که این انقباضات عضلات تنفسی فرد را گرفتار کند، منجر به خفگی فرد می شود. ابتلای به این بیماری در هر سنی امکان پذیر است ولی در دوران نوزادی بسیار خطرناک می باشد.
کزاز نوزادان یکی از علل مهم مرگ و میر در کشورهای در حال توسعه است. بنابر باورهای غلط در بعضی از جاها پس از زایمان ناف نوزاد را با گل یا کود گاوی می بندند که در اثر این عمل غیربهداشتی نوزاد مبتلا به کزاز می گردد و در بسیاری از اوقات تلف می شود. برای پیشگیری از کزاز نوزاد، مادر نیز باید علیه کزاز مصون گردد. برای پیشگیری از کزاز نوزاد مادر باید بر علیه کزاز مصون گردد. با توجه به کوشش های انجام شده در کشورمان و واکسیناسیون وسیع مادران باردار، در سال های اخیر میزان کزاز نوزادی به حداقل میزان خود رسیده است، اما واکسیناسیون مادران باردار برعلیه دیفتری و کزاز همچنان توصیه می گردد.
فلج اطفال : فلج اطفال (پولیومیلیت) بیماری حاد ویروسی است. سرایت ویروس از راه دهان و تماس با اشیا، غذا و آب آلوده است. علایم این بیماری، تب، سردرد، سفتی گردن و عضلات، درد عضلانی و فلج می باشد. بیشتر از 70 % بیمارانی که دچار فلج اطفال از نوع فلجی شوند آثار این فلج شُل را به صورت ناتوانی تا آخر عمر همراه خواهند داشت. در 20 سال گذشته، استفاده از واکسن پولیو کاهش چشمگیری در میزان بروز فلج اطفال، به همراه داشته است و خوشبختانه این بیماری از سال 1380 به بعد در ایران گزارش نشده و در آستانه ریشه کنی قرار دارد. با این وجود واکسیناسیون این بیماری، تا زمانی که مقامات بهداشتی صلاح بدانند ضروری است.
سل : سل بیماری واگیردار و مزمنی است که در بسیاری از نقاط جهان یکی از علل معلولیت و مرگ است. میکروب سل از طریق خلط فرد مبتلا و هوای آلوده شده و از طریق گرد وخاک موجود در هوای اتاق، کلاس ها و مکان های عمومی پراکنده و وارد مجاری تنفسی افراد سالم می شود و آنها را مبتلا می سازد. تشخیص و درمان سل، مستلزم لوازم تشخیصی و درمان طولانی است. سل در مکان های شلوغ و پرجمعیت شایع تر است. میلیون ها نفر در جهان هم اکنون به این بیماری مبتلا هستند که اکثر آنها در کشورهای در حال توسعه می باشند. بهبود وضعیت بهداشتی خانه، تغذیه خوب، بیماریابی در مراحل اولیه و کاهش مشکلات بهداشتی همگی در کنترل بیماری سل مؤثر هستند.
هپاتیت ب :نوعی بیماری ویروسی است که علایم آن شامل تهّوع، استفراغ، تب، بی اشتهایی شدید، کهیر و نارسایی کبد می باشد. نارسایی کبد مشکلات عدیده ای برای فرد به وجود آورده، در نهایت منجر به مرگ فرد می گردد. طریقهٔ انتقال آن از راه تزریق خون، استفاده از سرنگ آلوده، تماس جنسی و از طریق جفت از مادر به نوزاد است. ترشحات فرد مبتلا نیز می توانند بیماری زا باشند. افراد پرخطر شامل پرسنل پزشکی، افراد بی بندوبار، نوزادان و مادران مبتلا می باشند که باید علیه این بیماری واکسینه شوند